KISWAHILI FORM THREE SUBJECT NOTES
CHAPTER : 1  NGELI ZA NOMINO

NGELI ZA NOMINO

Baada Ya Kusoma Mada Hii Utaweza :

  • Kufafanua upatanishi wa kisarufi katika sentensi
  • Kuandika habari zenye upatanishi wa kisarufi

UPATANISHI WA KISARUFI KATIKA SENTENSI

Ngeli ni vikundi vya majina ya Kiswahili. Ngeli za nomino ni utaratibu unaotumika kuweka nomino katika matabaka au makundi yanayofanana.

Mfano:

  1. Maji yakimwagika hayazoleki
  2. Mayai yaliyooza yananuka sana
  3. Yai lililooza linanuka sana
  4. Maji liliomwagika halizoleki

Katika mifano hii tunaona kwamba sentensi a, b na c ziko sahihi wakati sentensi d sio sahihi, hii ni kwa sababu imekiuka upatanisho wa kisarufi. Kwa maana hiyo sentensi ‘a’ ipo katika ngeli ya YA-YA na senthensi b na c zipo katika ngeli ya LI-YA. Sentesi d sio sahihi kwa sababu nomino maji haina wingi, kwa hiyo haiwezi kuingia katika ngeli ya LI-YA. Kwa msingi huu ngeli za nomino huzingatia sana upatanisho wa kisarufi.

Jedwali lifuatalo huonesha ngeli za nomino kwa misingi ya upatanisho wa kisarufi.

NGELI

UFAFANUZI

MIFANO

A-WA

Ngeli hii inahusisha majina ya viumbe hai kama vile wanyama, watu, wadudu, ndege n.k

Sungura mjanja ameumia, Sungura wajanja wameumia Mkuu anawasili

LI-YA

Majina yenye kiambaisha awali li- katika umoja na ya- katika wingi huingia katika ngeli hii

Jambia la babu limepotea, Majambia ya babu yamepatikana

KI-VI

Ni ngeli ya majina ya vitu visivyo hai, yanayoanza kwa KI- au CH- (umoja); na VI- au VY- (wingi). Pia ngeli hii hujumuisha majina ya vitu vingine katika hali ya udogo k.v, kijito, kilima

Chakula kimekwisha, Vyakula vimekwisha, Kijito kimekauka Vijito vimekauka

U-I

Huwakilisha majina ya vitu visivyo hai, yaanzayo kwa sauti M- (umoja) na MI(wingi). Pia majina ya baadhi ya viungo vya mwili huingia humu, kewa mfano mkono, mguu, mkia n.k

Mlima umeporomoka, Milima imeporomoka, Mkono umevunjika, Mikono imevunjika, Mto huu una mamba wengi, Mito hii ina mamba wengi

U-ZI

Hurejelea majina ambayo huanza kwa U- (umoja) na huchukua ZI- kama kiambishi kiwakilishi cha ngeli katika wingi. Majina yenye silabi tatu au zaidi hubadilishwa kwa wingi kwa kutoa sauti /u/ k.v ukuta-kuta. Majina ya silabi mbili huongezewa /ny/ katika wingi. k.v ufa - nyufa

Ukuta umebomoka, Kuta zimebomoka, Wimbo huu unavutia, Nyimbo hizi zinavutia, Ufa umeonekana, Nyufa zimeonekana

I-ZI

Hutumiwa kwa majina yasiyobadilika kwa umoja wala kwa wingi lakini huchukua viambishi viwakilishi tofauti: I- (umoja) na ZI- (Wingi).

Nyumba imejengwa, Nyumba zimejengwa, Salam imefika Salam zimefika

U-YA

Ngeli hii inajumuisha nomino ambazo zina kiambishi awali u- katika umoja na ma- katika wingi.

Ukuu umekuponza, Makuu yamekuponza, Unyoya unapepea, Manyoya yanapepea

KU

Majina yanayotokana na vitenzi yanayoanza na ku- (vitenzi-jina)

Kusoma kwako kumekusaidia, Kuchelewa kumemponza

PA/MU/KU-

Huonesha mahali

Amekaa pale palipo na wadudu wengi Amelala mule mulimojaa siafu. Amepita kule mbali

Baadhi ya matumizi ya ngeli ni pamoja na haya yafuatayo:

  • Hutumika kupanga majina ya lugha katika makundi yaliyoshikamana na kutofungamana kutokana na kigezo muhimu.
  • Hutumika kutambulisha maumbo ya umoja na wingi katika majina na vivumishi.
  • Hutumika katika upatanishi wa kisarufi katika sentensi.
  • Hutumika katika kuonyesha uhusiano uliopo baina ya lugha za Kiswahili na lugha zingine.

HABARI ZENYE UPATANISHI WA KISARUFI

Baadhi ya matumizi ya ngeli ni pamoja na haya yafuatayo:

  • Hutumika kupanga majina ya lugha katika makundi yaliyoshikamana na kutofungamana kutokana na kigezo muhimu.
  • Hutumika kutambulisha maumbo ya umoja na wingi katika majina na vivumishi.
  • Hutumika katika upatanishi wa kisarufi katika sentensi.
  • Hutumika katika kuonyesha uhusiano uliopo baina ya lugha za Kiswahili na lugha zingine.
<<BACKNEXT >>

|| Share With Your Friend(s) ||
Download Learning
Hub App

For Call,Sms&WhatsApp: 255769929722 / 255754805256


SECONDARY REGIONAL EXAMS   PRIMARY REGIONAL EXAMS     FORM VI NECTA REVIEWS     FORM IV NECTA REVIEWS   FORM II NECTA REVIEWS     STD VII NECTA REVIEWS     STD IV NECTA REVIEWS     SECONDARY EXAMS SERIES   PRIMARY EXAMS SERIES     PRIMARY SUBJECT NOTES     SECONDARY SUBJECT NOTES     SECONDARY TOPICAL EXAMS     SECONDARY TOPICAL QUESTIONS     PRIMARY TOPICAL QUESTIONS     PRACTICAL EXAMS & NOTES     SECONDARY REGIONAL EXAMS     DOWNLOAD SUBJECT NOTES       SCHEMES OF WORK (PRIMARY & SECONDARY)     LESSON PLAN       SECONDARY LOG BOOKS     PRIMARY LOG BOOKS     LITERARY WORKS / UCHAMBUZI VITABU     METHALI ZOTE ZA KISWAHILI     Vitendawili Vya Kiswahili   FORM VI RESULTS 2024   FORM FIVE SELECTION 2024   MATOKEO KIDATO CHA IV 2023  FORM ONE SELECTION 2024  Matokeo Darasa VII 2023   FORM VI RESULTS 2023   Matokeo KIDATO CHA II 2022   Matokeo Darasa IV 2022  

WHATSAPP US NOW FOR ANY QUERY

  WhatsApp Us Now Line #1  

  WhatsApp Us Now Line #2  
Bofya Hapa Kupakua
App Ya Learning Hub Tanzania
GO TO NECTA EXAMS